نکاتی پیرامون دمنوش ها

در شمارۀ قبل مطلب دمنوش ها سعی کردیم که به علت کم توجهی به دمنوش ها در کافه ها توسط کافه داران و مشتریان بپردازیم، و در این مطلب قصد بر آن داریم که دمنوش ها را از دید علمی بررسی کنیم تا آن ها را به خوبی بشناسیم.

دمنوش یا هربال تی (Herbal Tea) نوعی از نوشیدنی است که در آن جزئی از گل، ساقه، ریشه، دانه، پوست میوه یا اجزای دیگر گیاهان دارویی که قابل حل در آب است، به صورت خشک یا تازه مورد استفاده قرار می گیرد.

دم کردن یا حل کردن در آب متداول ترین روش استفاده از گیاهان دارویی است. البته این گیاهان نباید دارای سمی باشند که در آب حل شود و سلامتی افراد را به خطر بیندازد.

روش استفاده از دمنوش ها به این صورت است که ابتدا اجزای گیاهی به طرز صحیحی خرد شده و آب جوش یا آب نزدیک به دمای جوش روی آنها ریخته می شود در مدت زمان لازم ( از 3 تا 15 دقیقه که عموماً 5 دقیقه است ) دم می کشند و با گذر از صافی و جدا شدن اجزای گیاه از آب، مصرف می شوند. باید توجه داشت که اگر زمان دم کشیدن و حل شدن مواد دارویی گیاه، بیش از 5 دقیقه است، باید منبع حرارتی برای گرم نگه داشتن دمنوش وجود داشته باشد؛ مانند قوری هایی که روی پایه و شمع قرار می گیرند. با این حالت دمنوش بعد از زمان دم کشیدن، حرارت لذت بخش نوشیدن را خواهد داشت.

• باید دقت داشت که زمان دم کشیدن بیش از 5 دقیقه برای مشتری های کافه ها، زیاد خواهد بود، گرچه برخی از دمنوش ها می طلبند که زمان دم کشیدنشان زیاد باشد. برای جبران آن می توان از اجزای گیاه بیشتری در دمنوش استفاده کرد. گرچه ممکن است گاهی نامطلوب باشد، اما مشتری معطل نخواهد شد.

دمنوش ها و اصطلاحِ چای، یکی هستند ولی باید دقت داشت که چای بر گیاهی خاص اطلاق می شود و از نامیدن دمنوش ها به چای باید بر حذر بود. ( مانند دمنوش دارچین که گاهی به آن چای دارچین می گویند و به اشتباه چای همراه با درچین تلقی می شود.)

اغلب گیاهان بافت سفت، خشن و غیر قابل هضمی دارند که بدن قادر به دریافت مواد مفید آنها نخواهد بود. با خیساندن گیاه در آب، دم کردن و جوشاندن آن می توانیم به این مواد مفید دست بیابیم. البته باید بدانید که دم کردن و جوشاندن گیاهان در آب دو روش متفاوت با خاصیت های متفاوت اند.

• جوشانده یعنی گیاه، در تماس مستقیم با آب بجوشد که اثرات بسیار قوی تر از دمنوش دارد. جوشانده هم روشی برای عصاره گیری گیاهان دارویی است و با دم کردن و دمنوش ها کاملاً متفاوت است.
• روش دم کشیدن سرد یا سرد دم آوری هم برای عصاره گیری گیاهان دارویی وجود دارد که به دتاکس واتر معروف است. در دتاکس واتر ها یا آب های سم زدا اجزای گیاهی همانند میوه ها با آب سرد یا آب گازدار به مدت 24 تا 24 ساعت همراه می شوند تا مواد گیاهی همانند آنتی اکسیدان ها در آب حل شود. استفاده از آب گازدار ممکن است دسته ای از فواید گیاه و یا میوه را از بین ببرد. فواید بسیاری که برای دتاکس واتر ها گفته می شود با دو سه بار مصرف میسر نمی شود. باید روزانه و مدت دار دتاکس واتر ها مصرف شوند تا فوایدشان به حقیقت بپویندد، هر چند که دسته ای از تحقیقات و آزمایشات اخیر، بسیاری از فوایدی که برای دتاکس واتر ها می گویند را رد کرده است.

باید توجه داشت که برای عصاره گیری باید شرایطی را فراهم آورد تا مادۀ مورد نظر در آب حل شود. پس اجزای گیاهی مورد نظر را باید ریز خرد کرد و مدت زمان دم آوری را بالا برد. بهتر است که برای دم آوری سرد دمنوش ها، از روش غوطه وری استفاده کرد و روش چکانش ( همانند کلد برو ) را برای اجزای گیاهی که میزان حلالیت بالایی در آب دارند، استفاده کرد. در روش سرد دم آوری، در دسته ای از اجزای گیاهی، حس تازگی و عطر و طعم های بیشتری احساس خواهد شد و این برای تهیۀ ماکتیل ها و کوکتیل ها بسیار مناسب است.

• روشی دیگر برای حل کردن گیاهان در آب وجود دارد که با ضربه زدن به گیاه و تماس با آب، مواد در آب غوطه ور یا حل می شوند. روش سرد آن به یخمال یا یخ کوب معروف است. مانند زمانی که زنجبیل رنده شده را در شیکر دستی می ریزند و شیک می کنند. و یا زمانی که گیاه را در آب می کوبند. این روش به طور کل با عصاره گیری تفاوت دارد و تفاوت های بسیاری در حل شدن مواد معدنی در آب خواهد داشت. اگر کوبیدن موجب ریز شدن اجزای گیاهی شود، ممکن است بسیاری از مواد دارویی گیاه با آب همراه شود. مانند زمانی که گیاه را همراه با آب در مخلوط کن یا بلندر می ریزند و آن را روشن می کنند. به هر حال زیاد بودن مواد دارویی گیاهان، ممکن است عواقب بسیاری به همراه داشته باشد. پس روش ها و میزان استفاده مهم است.

 

• از اجزای مختلف گیاهان که در تهیۀ دمنوش مورد استفاده قرار می گیرند، می توان موارد زیر را نام برد:

برگ : مانند ریواس، گل شاه پسند و نعناع

گل : مانند اسطوخودوس، گل رز و گل بابونه

دانه : مانند رازیانه و هل

پوست : مانند دارچین و درخت بید

ریشه : مانند کاسنی، زنجبیل و زردچوبه

میوه : مانند سیب، هلو و زغال اخته

• دمنوش ها را بر اساس رنگی که دارند طبقه بندی می کنند:

قرمز : مانند دمنوش های چای ترش، رز، میوۀ گل رز

زرد : مانند دمنوش های بادیان رومی، یونجه، سنبل خطائی ( انجلیکا )

نارنجی : مانند دمنوش های سرخارگل، آقطی سیاه، گلرنگ

قهوه ای : مانند دمنوش های دارچین، فرنجشمک، ماته ( نوع سیاه )

آبی : مانند دمنوش های پنیرک، اسطوخودوس ( لاوندا )، گل گندم

طیف رنگی دمنوش ها گسترده است و تفکیک رنگ های زرد، قرمز، نارنجی و قهوه ای، گاهی از هم مشکل می شود. دسته بندی دمنوش ها بر اساس رنگشان، آنچنان اعتباری ندارد، اما به هر حال نوعی از طبقه بندی است. زیرا میزان استفاده از گیاه در دمنوش، دمای آب، مدت زمان دم کشیدن و مدت تماس با هوا می تواند باعث تغییر رنگ دمنوش بشود. برای مثال در دمنوش گل گندم، اگر دمای آب افت کند و مدت زمان دم آوری زیاد شود، رنگ آبی آن تغییر پیدا خواهد کرد. گاهی تماس با هوا و اکسیژن هم می تواند باعث تغییر رنگ دمنوش شود.

• دمنوش ها را بر اساس خواص درمانی شان، می توان دسته بندی کرد. دمنوش ها دارای فواید گسترده و بسیاری هستند و یک دمنوش تنها یک فایده و اثر ندارد. ما در این جا به برخی از این خواص درمانی و دسته بندیشان اشاره می کنیم :

رفع خستگی چشم : مانند دمنوش های چای ترش، سنبل الطیب (والرین)، بلوبری، ماته و… .

کاهش علائم یائسگی : مانند دمنوش های سنبل خطائی، جو دوسر، بابونه آلمانی، اسطوخودوس، رزماری، رازک و … .

آرامبخش : مانند دمنوش های پونه کوهی، پوست مرکبات، مرزه، گل راعی، شوید، سنبل الطیب، اسطوخودوس، به لیمو، گشنیز و … .

بهبود سرما خوردگی : مانند دمنوش های گل عینک، آقطی سیاه، دارچین، زنجبیل، بابونه آلمانی، آویشن، پونه، پنیرک و … .

 ( باید دقت داشت که هر سرما خوردگی، حاصل یک ویروس است و هر ویروس اعضای هدف خودش را درگیر می کند. تعداد بسیار زیادی از انواع سرما خوردگی و ویروس های آن وجود دارد و ممکن است که هر دمنوش برای سرما خوردگی ویژۀ خودش مفید باشد.) اثرات بیشتر سرما خوردگی ها ناحیۀ گلو را درگیر می کنند و برای مثال دمنوش های زنجبیل و آویشن برای این نوع سرما خوردگی ها خوب اند.)

نامنظمی قاعدگی و قاعدگی دردناک : مانند دمنوش های سنبل خطایی، پامچال، گلرنگ، مریم گلی، فرنجشمک، سنبل الطیب و … .

خواب آور : بابونه آلمانی، قاشقک، ریحان، سنبل الطیب، گل شاه پسند، رازک، نعناع فلفلی، رازک، گل راعی، به لیمو، فرنجشمک و … .

بهبود تمرکز حواس : مانند دمنوش های آب قاشقی، آویشن، ریحان، ماته، رزماری و … .

و بسیاری از خواص دیگر...

نوشیدن دمنوش ها در تابستان با دمای گرم، عموما افراد را از استفادۀ از آنها بر حذر می دارد. در حالی که می توانند با اضافه کردن یخ، لذت نوشیدن دمنوش ها را از خود دریغ نکنند. با اضافه کردن شکر و یخ به دمنوش ها، می توانیم شربتی کاملاً سالم و با طراوت را به خود هدیه دهیم.

 

آیا سردی، گرمی، رطوبت یا تری و خشکی دمنوش ها که در مزاج ها و طب سنتی بررسی می شود، صحیح است؟

ما در درجه ای نیستیم که بخواهیم بگوییم طب سنتی درست است و یا اشتباه؛ اما بر اساس علم امروز، طب سنتی و اموری که برای درمان و پیشگیری از بیماری عنوان می شود، یک شبه علم است و پایه و اساس ثابت شدۀ علمی ندارد. هر فرهنگیو هر جامغه ای، بنا بر باور ها و حتی خرافه هایش، نوعی از طب سنتی خویش را دارد. این بدان معنا نیست که طب سنتی غلط است، بلکه به آن معناست که پزشکان و دانشمندان بر سر درستی آن به اتفاق نظر نرسیده اند و بر طبق علم پزشکی، جای اثباتی ندارد. اما به دلیل آنکه به شخصه از طب سنتی ایرانی و رعایت خوراک در قالب مزاج ها، بهره برده ام نمی توانم آن را غلط به حساب بیاورم و به دلیل آنکه دارای علم پزشکی نیستم، نمی توانم سخنی بر رد شبه علم بودن طب سنتی بدهم. امیدوارم که این مطلب برایتان لذت بخش و مفید بوده باشد.

22 تیر ماه 1397